Các quốc gia đang phát triển là gì? Các nghiên cứu khoa học

Định nghĩa quốc gia đang phát triển

Quốc gia đang phát triển là thuật ngữ dùng để chỉ các nước có mức thu nhập trung bình hoặc thấp, chưa đạt đến trình độ công nghiệp hóa và hiện đại hóa toàn diện như các quốc gia phát triển. Đây là nhóm quốc gia có cơ sở hạ tầng kinh tế, xã hội và thể chế còn ở mức chưa hoàn chỉnh, với tốc độ tăng trưởng và mức sống chưa ổn định, thường kèm theo các thách thức lớn về y tế, giáo dục, an sinh xã hội và quản trị nhà nước.

Khái niệm “đang phát triển” không mang tính tuyệt đối mà là khái niệm so sánh, phản ánh sự khác biệt giữa các quốc gia về năng lực sản xuất, cơ cấu kinh tế, mức độ công nghệ và chỉ số phúc lợi xã hội. Do tính chất không đồng nhất, thuật ngữ này thường được các tổ chức quốc tế sử dụng một cách linh hoạt, tùy theo mục đích phân loại và thiết kế chính sách viện trợ, thương mại hoặc hợp tác phát triển.

Các tổ chức như Ngân hàng Thế giới (World Bank), Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) và Liên Hợp Quốc (UN) thường sử dụng các tiêu chí kinh tế – xã hội để xác định nhóm nước đang phát triển. Tùy vào ngữ cảnh, thuật ngữ này có thể bao gồm từ các nước thu nhập thấp, trung bình thấp đến trung bình cao. Xem dữ liệu cập nhật từ World Bank tại World Bank Country and Lending Groups.

Tiêu chí phân loại

Không có một tiêu chuẩn duy nhất để phân loại quốc gia đang phát triển, nhưng một số tiêu chí chính được sử dụng phổ biến trong các tài liệu nghiên cứu và hệ thống thống kê toàn cầu bao gồm các chỉ số thu nhập, phát triển con người, cơ hội tiếp cận dịch vụ cơ bản và mức độ công nghiệp hóa. Các tiêu chí này thường được kết hợp để tạo ra hệ thống phân loại nhiều chiều, thay vì chỉ dựa vào một chỉ số đơn lẻ.

Các tiêu chí phổ biến:

• GNI bình quân đầu người (Gross National Income): Là thước đo tổng thu nhập quốc gia trên đầu người, tính bằng USD theo phương pháp Atlas hoặc PPP. World Bank phân loại các quốc gia theo ngưỡng GNI cụ thể được cập nhật hàng năm.
• Chỉ số phát triển con người (HDI): Được UNDP phát triển, kết hợp giữa tuổi thọ trung bình, số năm học và GNI đầu người để đánh giá mức độ phát triển toàn diện của con người.
• Tỷ lệ nghèo đói đa chiều: Đo lường sự thiếu hụt trong các lĩnh vực như nhà ở, y tế, nước sạch và giáo dục – phản ánh rõ chất lượng cuộc sống hơn các chỉ số thu nhập đơn thuần.

Bảng phân loại GNI đầu người (năm 2023 – theo World Bank):

Nhóm thu nhập	Ngưỡng GNI bình quân đầu người (USD)
Thu nhập thấp	< $1,135
Thu nhập trung bình thấp	$1,136 – $4,465
Thu nhập trung bình cao	$4,466 – $13,845
Thu nhập cao	> $13,845

Các nước đang phát triển thường nằm trong ba nhóm đầu tiên, đặc biệt là hai nhóm “thu nhập thấp” và “thu nhập trung bình thấp”. Sự di chuyển giữa các nhóm này thường được coi là dấu hiệu của tiến bộ kinh tế – xã hội dài hạn.

Phân biệt với các khái niệm liên quan

Khái niệm “quốc gia đang phát triển” thường bị đồng nhất hoặc sử dụng thay thế một cách thiếu chính xác với một số thuật ngữ khác. Việc phân biệt rõ ràng giữa các nhóm thuật ngữ là cần thiết để hiểu đúng ý nghĩa và tránh sai lệch trong nghiên cứu cũng như hoạch định chính sách.

Các khái niệm liên quan cần phân biệt:

• Quốc gia kém phát triển (LDC – Least Developed Countries): Là nhóm các nước nghèo và dễ tổn thương nhất, được Liên Hợp Quốc xác định theo ba tiêu chí: thu nhập thấp, chỉ số con người thấp và dễ bị tổn thương về kinh tế – môi trường.
• Nền kinh tế mới nổi (Emerging Markets): Là nhóm các nước đang phát triển nhưng có tốc độ tăng trưởng nhanh, thị trường tài chính đang mở rộng và có ảnh hưởng gia tăng đến kinh tế toàn cầu.
• Quốc gia thu nhập thấp: Là nhóm xác định hoàn toàn dựa trên GNI, phản ánh khía cạnh kinh tế đơn thuần, không tính đến các yếu tố giáo dục, y tế hay thể chế.

Sự phân biệt giữa các thuật ngữ này không chỉ có ý nghĩa học thuật mà còn liên quan trực tiếp đến việc phân bổ nguồn vốn ODA, ưu đãi thuế quan trong thương mại, tiếp cận thị trường quốc tế và các chương trình hỗ trợ kỹ thuật từ các tổ chức toàn cầu.

Đặc điểm kinh tế – xã hội

Các quốc gia đang phát triển có một số đặc điểm kinh tế – xã hội chung phản ánh sự chuyển tiếp từ nền kinh tế nông nghiệp sang công nghiệp và dịch vụ. Cơ cấu kinh tế chưa đa dạng, năng suất lao động thấp, hạ tầng yếu kém và dịch vụ công thiếu đồng bộ là những yếu tố phổ biến.

Đặc điểm nổi bật:

• Tỷ trọng nông nghiệp lớn: Đóng góp cao vào GDP nhưng sử dụng lao động nhiều, năng suất thấp
• Phụ thuộc tài nguyên: Xuất khẩu chủ yếu là nguyên liệu thô, chưa qua chế biến
• Thị trường lao động phi chính thức: Việc làm thiếu bảo hiểm, thu nhập thấp, không ổn định
• Dân số trẻ: Tỷ lệ phụ thuộc cao, áp lực lên giáo dục và y tế

Các nước như Kenya, Việt Nam, Pakistan, Indonesia thường được xếp vào nhóm đang phát triển với nền kinh tế đang chuyển mình nhưng vẫn tồn tại nhiều rào cản thể chế và xã hội. Mức độ đô thị hóa gia tăng nhanh nhưng không đi kèm nâng cấp hạ tầng tương ứng cũng là thách thức chung của nhóm nước này.

Những thách thức chủ yếu

Các quốc gia đang phát triển thường phải đối mặt với hệ thống thách thức mang tính cấu trúc, ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng cải thiện mức sống, nâng cao năng suất và hội nhập toàn cầu. Những trở ngại này xuất phát từ lịch sử, địa lý, thể chế và điều kiện tài chính – kỹ thuật trong nước.

Các vấn đề điển hình bao gồm:

• Nghèo đói đa chiều: Không chỉ thiếu thu nhập mà còn thiếu tiếp cận y tế, giáo dục, nước sạch và nhà ở an toàn
• Bất bình đẳng thu nhập và cơ hội: Khoảng cách giàu nghèo ngày càng lớn, đặc biệt giữa khu vực thành thị và nông thôn
• Tham nhũng và quản trị kém hiệu quả: Làm giảm hiệu quả sử dụng nguồn lực công, giảm niềm tin của công dân
• Nợ công và phụ thuộc viện trợ: Thiếu tự chủ tài khóa, dễ tổn thương trước biến động tài chính toàn cầu

Thách thức về biến đổi khí hậu, di cư bất hợp pháp và xung đột nội bộ cũng đang gia tăng, đặt ra áp lực lớn cho quản lý nhà nước và phối hợp chính sách phát triển bền vững.

Tiến trình công nghiệp hóa và đô thị hóa

Công nghiệp hóa là con đường chủ đạo được nhiều quốc gia đang phát triển lựa chọn nhằm thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, tạo việc làm và chuyển đổi cơ cấu sản xuất. Tuy nhiên, quá trình này đi kèm với nhiều hệ quả nếu thiếu quy hoạch dài hạn và năng lực thực thi chính sách yếu.

Đô thị hóa nhanh là một hệ quả tất yếu của công nghiệp hóa nhưng cũng là thách thức lớn. Các đô thị tăng trưởng đột biến dẫn đến:

• Áp lực lên hạ tầng: giao thông, cấp thoát nước, năng lượng
• Gia tăng nhà ở tạm bợ, khu ổ chuột
• Mức độ ô nhiễm không khí, nước và tiếng ồn tăng nhanh
• Vấn đề việc làm và tội phạm đô thị

Ví dụ, tại Lagos (Nigeria), Jakarta (Indonesia) và Cairo (Ai Cập), tốc độ đô thị hóa vượt khả năng quản lý của chính quyền địa phương, dẫn đến mất cân đối nghiêm trọng giữa tăng trưởng dân số và phát triển cơ sở hạ tầng xã hội.

Vai trò trong nền kinh tế toàn cầu

Mặc dù còn nhiều hạn chế, các quốc gia đang phát triển đang ngày càng đóng vai trò quan trọng hơn trong nền kinh tế toàn cầu nhờ vào lực lượng lao động dồi dào, tài nguyên thiên nhiên phong phú và tốc độ tăng trưởng cao trong nhiều thập kỷ qua. Nhiều nước đã trở thành điểm đến chiến lược cho đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) nhờ chi phí sản xuất thấp và dân số trẻ.

Thống kê từ UNCTAD – World Investment Report cho thấy, hơn 50% dòng vốn FDI toàn cầu trong thập niên gần đây đổ vào các nền kinh tế đang phát triển. Cụ thể:

Khu vực	Tỷ trọng FDI toàn cầu (%)	Ghi chú
Châu Á đang phát triển	40%	Trung Quốc, Ấn Độ, ASEAN là điểm hút chính
Châu Phi	5%	Đầu tư vào hạ tầng, khai khoáng, nông nghiệp
Nam Mỹ và Caribe	8%	FDI vào năng lượng và tài nguyên

Bên cạnh đó, các nước đang phát triển cũng là động lực tiêu dùng mới nổi, đóng góp lớn vào cầu tiêu dùng toàn cầu nhờ tầng lớp trung lưu đang mở rộng nhanh chóng.

Chuyển đổi sang phát triển bền vững

Phát triển bền vững là định hướng chiến lược cho các quốc gia đang phát triển nhằm đảm bảo cân bằng giữa tăng trưởng kinh tế, bảo vệ môi trường và công bằng xã hội. Khung tham chiếu toàn cầu cho mục tiêu này là 17 Mục tiêu Phát triển Bền vững (SDGs) của Liên Hợp Quốc đến năm 2030.

Những ưu tiên chuyển đổi bao gồm:

• Thúc đẩy giáo dục chất lượng và bao trùm
• Chuyển dịch sang năng lượng tái tạo và nền kinh tế xanh
• Giảm phát thải khí nhà kính, tăng khả năng chống chịu với biến đổi khí hậu
• Xây dựng thể chế minh bạch, hiệu quả và trách nhiệm giải trình cao

Các quốc gia như Costa Rica, Rwanda, Việt Nam đã được ghi nhận là hình mẫu trong việc tích hợp các chính sách phát triển bền vững thông qua các chương trình quốc gia hóa SDGs, minh bạch dữ liệu và thu hút đầu tư xanh.

Chi tiết về các mục tiêu xem tại: United Nations – SDGs.

Tranh luận và cập nhật về thuật ngữ

Thuật ngữ “quốc gia đang phát triển” tuy phổ biến nhưng đang gặp nhiều tranh luận về tính phân biệt, thiếu chính xác và không phản ánh đúng mức độ đa dạng của các nền kinh tế hiện đại. Một số chuyên gia cho rằng khái niệm này ngụ ý một hướng đi tuyến tính và mang tính phương Tây hóa, không phù hợp với thực tế phức tạp của các mô hình phát triển toàn cầu.

Các thuật ngữ thay thế đang được đề xuất và sử dụng dần trong học thuật và chính sách quốc tế như:

• Global South: nhấn mạnh sự chia tách lịch sử – địa lý hơn là phân tầng kinh tế tuyệt đối
• Nền kinh tế thu nhập trung bình: dùng tiêu chí GNI để đánh giá khách quan hơn
• Quốc gia chuyển đổi: dành cho các nước đang thoát khỏi tình trạng thu nhập thấp

Các tổ chức như UNDP, IMF và WB cũng đã điều chỉnh ngôn ngữ phân loại theo hướng bối cảnh hóa, sử dụng nhiều chiều dữ liệu thay vì chỉ dựa vào thu nhập đầu người để đảm bảo bao quát hơn về phát triển toàn diện.

Kết luận

Quốc gia đang phát triển là một khái niệm động, phản ánh sự phức tạp và tiến trình của phát triển kinh tế – xã hội trong bối cảnh toàn cầu hóa. Việc hiểu đúng, cập nhật định nghĩa và nhận diện thách thức đặc thù của nhóm nước này có ý nghĩa chiến lược trong việc thiết kế chính sách công, phân bổ nguồn lực và thúc đẩy hợp tác quốc tế hiệu quả.

Trong một thế giới đầy biến động và phụ thuộc lẫn nhau, vai trò của các nước đang phát triển ngày càng trở nên trọng yếu. Họ không chỉ là đối tượng của viện trợ mà còn là chủ thể sáng tạo, tích cực và có ảnh hưởng sâu sắc đến tương lai của tăng trưởng bền vững toàn cầu.